منبع: آموزش تحلیل کیفی نوشته مونا سرآبادانی، نشر پارس مدیر

در روش تحقیق کیفی، داده‌های جمع آوری شده از نوع داده‌های کیفی‌ هستند، البته شاید داده‌های تجربی کمی نیز باشند، در این صورت باید از این داده‌ها طبق منطق تحلیل کیفی استفاده نمود. از آنجایی که پژوهشگر ابزار عمده در جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی است، پیش‌نیاز مهم هر تحلیل کیفی داشتن برخی ویژگی‌ها، پیش از شروع بررسی مسئله مورد نظر است. مهمترین ویژگی آن است که پژوهشگر باید تلاش کند، پیش‌داوری‌ها، دیدگاه‌ها و یا فرضیاتی را که ممکن است در تجزیه و تحلیل داده‌ها تداخل ایجاد نماید را کاهش داده و یا از آن‌ها آگاه شود. داشتن این ویژگی به پژوهشگر کمک می‌کند تا دیدگاه‌های شخصی خود را در هنگام آنالیز محتوا کمتر دخالت داده و یک پدیده را همان‌گونه که هست مورد بررسی قرار دهد.

در این مطلب به آموزش تحلیل کیفی برای دانشجویان دوره دکتری مدیریت پرداخته شده است. تحلیل کیفی روشهای مختلفی دارد که تحلیل محتوا (تِم) و نظریه‌پردازی داده‌بنیاد از مهمترین روش های آن است. با آموزش روش تحقیق کیفی دانشجویان دوره دکتری مدیریت می توانند بخش کیفی تحقیق را انجام دهند. بخش کیفی مقدمه ای بر ورود به بخش کمی در یک تحقیق آمیخته است. در این آموزش به حوزه های تحلیل کیفی، روش های تحلیل کیفی و انواع کدگذاری تحقیق کیفی پرداخته شده است.

 حوزه‌های تحلیل کیفی

تحلیل کیفی را باید رویکرد مسلط بر تحقیقات دوره فرامدرن و محصول انتقادات مکتب انتقادی فرانکفورت از روش‌های کمی دانست، که گستره وسیعی از علوم انسانی را دربرگرفته است. مطالعات مردم‌شناسی و آداب و رسوم و روابط اجتماعی و نیز مطالعات مربوط به تحلیل محتوا، همگی در حوزه تحقیقات کیفی قرار می‌گیرند، هرچند ممکن است از روش‌های کمی نیز بهره ببرند. به‌طور کلی تحقیقاتی که به نوعی کتابخانه‌ای و نظری هستند و اطلاعات به‌وسیله ابزارهای سنجش مربوط نظیر فیش، جدول، کارت و امثال آن گردآوری می‌شود، در گروه تحقیقات کیفی قرار می‌گیرند. آموزش تحلیل کیفی برای دانشجویان دکتری مدیریت بسیار مهم است.

روش‌های تحلیل کیفی

در تحقیقات کیفی پژوهشگر می‌تواند از طریق استدلال قیاسی و استقرائی، تمثیل و تشبیه، نشانه‌یابی، تشخیص تفاوت و تمایز، مقایسه و … که همگی به کمک تفکر و تعقل و منطق صورت می‌پذیرد، داده‌های گردآوری شده را ارزیابی و تجزیه و تحلیل نموده و به کمک ذهن مکاشفه‌ای خود نتیجه‌گیری نماید.


مراحل تحلیل محتوای کیفی

انواع کدگذاری در تحقیق کیفی

در پایان نامه کیفی هدف، درک پدیده‌ها از نقطه نظر مشارکت کنندگان و در بستر نهادی و اجتماعی خاص آن‌ها است که این هدف هنگام کمی سازی یافته‌ها نادیده گرفته می شود. پایان نامه کیفی میتواند اثبات‌گرایی، تفسیری یا انتقادی باشد. پایان  نامه کیفی به جای اندازه‌گیری و ارزیابی پدیده سازمان، با معنای آن سروکار دارد.

فرایندهای تحقیق کیفی فرض می‌گیرند که واقعیت‌های سازمانی مشخص و مسلم نیستند، بلکه حاصل فرافکنی تصور انسانی هستند. کسانی که تحقیقات کیفی را ترجیح می‌دهند، اظهار می کنند که برای کشف دانش جدید، مداخله مستقیم در سازمان­ها و استفاده از احساسات انسانی برای تفسیر پدیده سازمان امری لازم است.

مراحل کدگذاری مورد استفاده در پایان نامه های کیفی شامل کدگذاری باز بر مبنای مقولات استخراج شده از مطالعه مقدماتی مبانی نظری تحقیق، کدگذاری محوری وکدگذاری انتخابی می باشد.

۱- کد گذاری باز

استراوس و کوربین کد گذاری باز را اینگونه توصیف می کنند “بخشی از تحلیل که مشخصاً به نامگذاری و دسته‌بندی پدیده از طریق بررسی دقیق داده‌ها مربوط می‌شود”. به عبارت بهتر در این نوع کدگذاری مفاهیم درون مصاحبه ها و اسناد و مدارک بر اساس ارتباط با موضوعات مشابه طبقه بندی می‌شوند.

نتیجه این مرحله، تقطیر و خلاصه کردن انبوه اطلاعات کسب شده از مصاحبه‌ها و اسناد به درون مفاهیم و دسته بندی‌هایی است که در این سوالات مشابه هستند. در روش کدگذاری نظری، دو گرایش برای تحلیل داده‌ها وجود دارد. برخی از پژوهشگران به تحلیل جز به جز می‌پردازند. یعنی متون و داده‌ها را خط به خط و کلمه به کلمه مورد تحلیل قرار می‌دهند. برخی نیز به دلیل وقت گیر بودن این روش تنها نکات و مضامین کلیدی را کدگذاری می‌کنند.

۲- کدگذاری محوری

هدف از کدگذاری محوری ایجاد رابطه بین مقوله‌های تولید شده (در مرحله کدگذاری باز) است. این عمل معمولا بر اساس الگوی پاردایمی انجام می‌شود و به نظریه پرداز کمک می‌کند تا فرایند نظریه پردازی را به سهولت انجام دهد. اساس ارتباط دهی در کدگذاری محوری بر بسط و گسترش یکی از مقوله ها قرار دارد. دسته بندی اصلی (مانند ایده یا رویداد محوری) بعنوان پدیده تعریف می‌شود و سایر دسته بندی‌ها با این دسته‌بندی اصلی مرتبط می‌شوند. شرایط علّی موارد و رویدادهایی هستند که منجر به ایجاد و توسعه پدیده می‌گردند.

زمینه به مجموعه ای ویژه از شرایط، و شرایط مداخله گر به مجموعه گسترده‌تری از شرایط اشاره دارند که پدیده در آن قرار دارد. راهبرد‌های کنش یا تقابل، به اقدامات و پاسخ‌هایی اشاره می‌کنند که بعنوان نتیجه پدیده رخ می‌دهند و در نهایت ستاده‌های خواسته یا ناخواسته این اقدامات و پاسخ‌ها به پیامدها اشاره دارند.

۳- کدگذاری انتخابی

کدگذاری انتخابی عبارت است از فرآیند انتخاب دسته بندی اصلی، مرتبط کردن نظام مند آن با دیگر دسته بندی ها، تأیید اعتبار این روابط، و تکمیل دسته بندی هایی که نیاز به اصلاح و توسعه بیشتری دارند. کدگذاری انتخابی بر اساس نتایج کدگذاری باز و کدگذاری محوری، مرحله اصلی نظریه پردازی است. به این ترتیب که مقوله محوری را به شکل نظام مند به دیگر مقوله ها ربط داده و آن روابط را در چارچوب یک روایت ارائه کرده و مقوله هایی را که به بهبود و توسعه بیشتری نیاز دارند، اصلاح می‌کند. دانشجویان دوره دکتری مدیریت آموزش تحلیل کیفی را جدی بگیرید.